Meta Veerman, 18 september 2019
Na 30 jaar was ik afgelopen juli weer terug op het laboratorium van de faculteit van Farmacie van de Universitas Gadjah Mada in Yogyakarta. Hier deed ik in 1988 en 1989 in opdracht van de Vrije Universiteit (Amsterdam) onderzoek naar de bestanddelen van lokale medicinale planten. Het deed me deugd te zien dat de faculteit aan het moderniseren is. Het viel me tijdens deze reis vooral op dat medicinale planten tegenwoordig helemaal hip zijn op Java en dat ook de toerisme-industrie erop inspeelt.
Medicinale planten hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in Indonesië. Veel Indonesiers drinken bijna dagelijks verschillende sapjes waaraan een geneeskrachtige werking wordt toegedicht, ook wel jamu’s genoemd. Deze dranken worden meestal door wijze mannen en vrouwen bereid, waarvan de geheime recepten vaak van generatie op generatie worden doorgegeven.
Allereerst even de uitspraak: je spreekt het woord uit als djamu (volgens de oude Nederlandse spelling) met de letter D voor de letter J, net als in Djakarta…! Volgens het oude Kramer woordenboek betekent ‘djamu’: gedroogde kruiden, waarvan medicinale drankjes bereid worden. Volgens het moderne woordenboek betekent ‘jamu’: een natuurlijk geneesmiddel.
Een jamu is dus een traditioneel medicijn op puur plantaardige basis, een mengsel van kruiden zoals o.a. kurkuma (geelwortel), tamarinde, bloemen en gemberwortel. Het wordt gebruikt ter ondersteuning van een goede gezondheid en ter voorkoming van allerlei ziekten. Zo zijn er kruidenmengsels om bijvoorbeeld het immuunsysteem op te peppen, het cholesterol en hoge bloeddruk te verlagen en de huid te zuiveren. Voor elke ziekte is er wel een drankje, dat hoofdzakelijk door vrouwen wordt gemaakt, en waarbij het recept van moeder op dochter wordt doorgegeven. Sommige heilzame recepten blijven een goed bewaard familiegeheim.
Toen ik nog in Yogyakarta werkte en woonde, kwamen er dagelijks oude dametjes in sarung kebaya met een grote zware mand vol met gekleurde flessen sap langs mijn huis en verkochten hun waar op mijn veranda. Sommige mengseltjes waren lekker, maar andere waren zo bitter en apart van smaak dat je die maar zo snel mogelijk naar binnen moest werken. Het beste was dan ook om het glaasje in een keer leeg te drinken. Ondanks de soms wat bittere smaak drinkt de Javaan maar al te graag dagelijks een klein glaasje jamu, het hoort bij zijn levensstijl. Ik snap het heel goed, vooral als je bepaalde ziektes wilt voorkomen of je huid mooi wilt houden. Bovendien zijn er geen bijwerkingen en baat het niet, dan schaadt het niet!
Het vervaardigen van deze huis-tuin-en-keukenmiddeltjes is rond de eeuwwisseling uitgegroeid tot een ware jamu-industrie. Klaarblijkelijk was er een grote vraag onder de bevolking en dus een groot afzetgebied voor ondernemers. Er zijn thans op Java honderden jamu-fabrieken met duizenden medewerkers. Een van de oudste en bekendste merken is ‘Portret Nyonya meneer’. Misschien heb je de neon-reclame met een zwart-wit foto van een oude Javaanse mevrouw wel eens in het straatbeeld op Java gezien. De geschiedenis van de jamu’s kun je ook zien in het kruidenmuseum van ‘Nyonya Meneer’in Semarang, aan de Jalan Raya Kali Gawe.
Een ander bekend jamu-merk is Tolak Angin. De eigenaar heeft zijn fortuin vergaard met de productie en verkoop van zijn jamu’s en hij beweegt zich tegenwoordig ook in het hotelwezen. In het onlangs door hem geopende, enigzins pompeuze, vijfsterrenhotel Tentrem in Yogyakarta, waar ook Barack Obama heeft gelogeerd, worden de Tolak Angin producten op alle hotelkamers gepresenteerd. In plaats van een zakje Nescafe koffie krijgt elke hotelgast een zakje gingerkoffie en een sachet van kurkuma en tamarinde sap van zijn jamu-fabriek. Dat is pas slimme marketing!
Medicinale planten en jamu’s zijn tegenwoordig helemaal hip en hot. Het lijkt erop dat een oud gebruik, een traditie, in een nieuw jasje wordt gestopt om ook de toerist deze eeuwenoude traditie te laten ervaren. Toen ik afgelopen zomer weer in Yogyakarta was, zag ik tot mijn verbazing dat er in de wat luxere hotels naast het gebruikelijke en toch al uitgebreide ontbijt, tegenwoordig ook jamu’s worden aangeboden. En dat niet zomaar in kleine glaasjes onopvallend bij de yoghurt, maar op prominente plekken in de ontbijtruimte, mooi en kleurrijk in flessen naast elkaar gepresenteerd of in rieten manden zoals ze op straat van oudsher aan de man werden gebracht. Bovendien is er altijd een charmante dame in traditionele kleding die de jamu’s voor je inschenkt en tekst en uitleg over de werking geeft. De hedendaagse toerist is op zoek naar gezond eten, denkt groen en dat komt dus mooi uit. De hotels en de moderne healthy-bars (ook op Bali) haken in op de behoefte van Westerse en Aziatische gasten. Op deze manier wordt een eeuwenoude Javaanse traditie in een modern jasje gestoken.
Maar gelukkig worden de jamu’s ook nog gewoon op straat verkocht. In een klein dorpje net buiten Yogya kwamen we toevallig een straatverkoper tegen die zijn waar langs de deuren ventte. We dronken een gezond mengsel met Vitamine C zoals de verkoper ons verzekerde, voor het hele bedrag van wel zo’n 3.000 rupiah (20 eurocent), zie ook het videootje hieronder. Het was heerlijk en verfrissend, maar of het geholpen heeft….
Yogyakarta is ondertussen een drukke stad geworden, en de oude dames met de rieten manden zul je er waarschijnlijk steeds minder zien, maar de jamu’s blijven bestaan. De traditie leeft gelukkig voort!
